مروری بر مالکیت معنوی

1- تعریف مالکیت معنوی

مالکیت معنوی به حق و حقوقی ابلاغ میشود که یک اثر خلاقانه، یک نوآوری و یک اعتبار کسب و کار را حفظ میکند.

2- انواع مالکیت ها

در یک نگاه کلی میتوان مالکیت های روزمره ای که ما در زندگی با آن سرو کار داریم را به دو نوع کلی تقسیم نمود که عبارتند از :

• مالکیت فیزیکی: مالکیتی است که به اموال و دارایی های فیزیکی ما توجه دارد. مانند خودرو ، لباس ، خانه و غیره که این دارایی ها دارای ارزش مادی بوده و برای داشتن آنها و اثبات مالکیت معمولا استناد به یک سند مکتوب و یا سند خاصی می شود.
• مالکیت معنوی: اینگونه مالکیتها در حالت طبیعی دارای سند و یا نوشته مکتوبی نمی باشند که متعلق بودن آن را به فرد خاصی اثبات کنند. مانند یک ایده که منجر به بوجود آمدن به یک قطعه موسیقی می شود، یک اثر هنری و موارد مشابه دیگر.

2-1- تفاوتهای حقوق فیزیکی و حقوق معنوی

مالکیت های فیزیکی چه برای ایجاد و چه برای ساختن مجدد هزینه بر است و نیاز به پرداخت هزینه مجدد دارد.برای مثال برای اینکه صاحب یک خانه بشویم میبایست هزینه ای پرداخت کنیم و همچنین برای داشتن یک خانه مشابه آن مجددا نیاز است تا مبلغی بپردازیم اما در مالکیتهای معنوی اگرچه برای ایجاد و یا خلق آن اثر زحمات فراوانی کشیده شده است اما برای داشتن و یا استفاده مجدد از آن نیاز به صرف انرژی و هزینه اولیه نیست..تنها با پرداخت هزینه فتوکپی میتوانیم یک نسخه از یک کتاب را داشته باشید.از منظر دیگری نیز میتوان این دو نوع مالکیت را از هم تمییز داد. اموالی که به آنها مالکیت معنوی تعلق می گیرند پولساز نیستند. خود یک ایده به تنهایی نمی تواند سود تجاری داشته باشد. وقتی یک قطعه موسیقی نواخته میشود، به تعداد زیاد بر روی لوح فشرده تکثیر میشود آن وقت آن لوح های فشرده میتواند منفعت تجاری نیز داشته باشد. در واقع خود آن ایده نبوده است که منفعت آورده است، بلکه لوح های فشرده باعث ایجاد یک سود شده اند.

3- مالکیت معنوی از کجا پدید آمده است؟

سه نظریه متفاوت برای مفهوم مالکیت معنوی وجود دارد:

• حق طبیعی: بسیاری معتقدند که "مالکیت معنوی" یک حق طبیعی (ذاتی) است که برای هر فردی که انر‍‍ژی و زمانی برای انجام و یا ایجاد یک کار می گذارد، وجود دارد. این استدلال به نوعی ریشه در موازین اخلاقی انسان دارد.
• حق بوجود آمده: مالکیت معنوی یک حق بوجود آمده است. بدین معنی که به علت آنکه در حال حاضر ایجاد و یا اختراع یک پدیده جدید به نفع جامعه است و به جامعه سود میرساند پس این حق را به مالک آن میدهیم.
• حق شخصی: در این منظر برای هر فرد ارزش قائل شده و موازین اخلاقی را در نظر میگیرند و به صاحب اثر این حق را میدهند.

4- مولفه های مالکیت معنوی

مالکیت معنوی شامل بخش های مختلف می شود که هر کدام از آنها سعی بر آن دارند تا گوشه ای از مالکیتهای معنوی را پوشش دهند. مالکیت معنوی مشتمل بر 8 مولفه استاندارد می باشد. این تعداد قطعا ثابت نیستند و به مرور زمان مورد مطالعه و گسترش بیشتر قرار خواهند گرفت. مولفه های مالکیت معنوی عبارتند از:

• حق کپی (copyright): که شامل هرگونه نوشته میشود.مثل کتاب ، مقاله و...
• حق اختراع (patents): که مربوط به حق اختراعات است.
• علامت تجاری (trademark): متعلق به آن دسته کارخانجات و یا سازمانهایی میشود که یک کالایی را عرضه می کنند.
• مسائل محرمانه تجارت (trade secret): که مربوط به مسائل محرمانه ای است که شرکت ها تمایل به حفظ آن دارند.
• قوانین اعتماد (low of confidence)
• حق کپی برداری (passing off): ممانعت از سواستفاده از علامت تجاری جهت تولید محصول.
• حق طراحی (Design right)
• حق طرح سه بعدی (semiconductor regulation)

5- حق کپی (copyright)

حق کپی به صاحب اصلی آن اثر و یا نوشته تعلق میگیرد. حق کپی به صاحب آن اجازه میدهد تا آنچه را خلق کرده است مجددا بسازد ، پخش کند ، تغییراتی در آن اعمال کند ، یا اعتباراتی بر روی محصول بگذارد. در تعریف کپی نیز میتوان این طور بیان کرد که هر عملی که موجب استفاده مجدد از محصول شود. بعنوان مثال عکس گرفتن ، اسکن و یا فتوکپی صفحات همگی کپی محسوب میشوند و جزو ممانعتهای این قانون هستند. فلذا کلمه کپی صرفا به استفاده از دستگاه فتوکپی تعلق نمی گیرد. در محصول تا مدت زمان خاصی مورد حمایت این حق قرار میگیرد بدین معنا که پس از گذشت یک دوره خاص فرد دیگر آن اثر دارای حق کپی نیست و می تواند بصورت عمومی مورد استفاده قرار بگیرد. مدت طول حق کپی 50 سال پس از مرگ صاحب اثر است البته این مدت در انگلستان 70 ساله است.

در حال حاضر حق کپی به تصاویر گرافیکی ، تصاویر متحرک و آواها و موسیقی نیز تعلق می گیرد. حق کپی مشتقات و محصولات یک ایده را مورد حفاظت قرار می دهد و نه خود ایده را. این بدان معناست که وقتی یک محصول از حالت ایده و نظریه خود خارج شد و به یک محصول تجاری تبدیل شد، حال این محصول تجاریست که مورد حمایت حق کپی قرار می گیرد. بعنوان مثال وقتی یک کتاب منتشر میشود، آن صفحات کاغذ منتشر شده و ان کتاب است که مورد حمایت قرار گرفته و حق کپی کردن آنها وجود ندارد.

حق کپی موارد زیر را مورد پوشش قرار میدهد:

• هر گونه کاری که چاپ میشود مثل کتاب ، شعر ، رمان ، مقاله و ..
• نرم افزارهای کامپیوتری
• قطعات موسیقی
• درام (نوشته هایی برای فیلم و یا تئاتر)
• تصاویر متحرک

اما حق کپی موارد زیر را پوشش نمی دهد:

• مواردی که تفکری هستند.
• ایده
• حقایق و کشفیات
• نام ها ، فرمول ها و تساوی ها

5-1- حق کپی و دنیای دیجیتال

درسالهای پیشین که اکثر ابزارها و مدیا ها بصورت آنالوگ بودند حق کپی با مشکلات کمتری مواجه بود چرا که بعنوان مثال کپی کردن یک محصول مثل فیلم براحتی امکان پذیر نبود و در صورت تکرار بیش ا ز حد این مسئله کیفیت محصول به مرور زمان از بین میرفت. اما از زمان پیدایش دیجیتال مشکلات بسیار بیشتر و پیچیده تر شده اند چرا که ابزارهای دیجیتال با قیمت بسیار پایین تر قابل کپی بوده بدون آنکه کیفیت خود را از دست بدهند و این امر بر مشکلات حق کپی افزوده شد.

5-2- تاریخچه حق کپی

نگاهی گذرا به تاریخچه حق کپی را می توان موارد زیر خلاصه کرد:

• 1557 : شاهزاده مارین حق چاپ و انتشار تمام کتابها را به یک گروه خاص دادند تا بر فرایند چاپ و همچنین فروشگاههای کتاب نظارت داشته باشند.
• 1662 : یک مدرک تحت عنوان مدرک ثبت کتاب ایجاد و استفاده شد.
• 1710 : در این سا ل حقی که قبلا برای انتشارات وجود داشت را به نویسندگان دادند.
• 1787 : در این سا ل کنگره امریکا برای حفظ حق و همچنین گسترش علم حقوقی را بطور رسمی برای نویسندگان و مخترعان ثبت کرد.
• 1886 : مجمع "برن" تشکیل شد که در آن مسائلی پیرامون حقوق بین المللی نویسندگان تایید و از دیگر اقدامات می توان به ایجاد دانشگاه حقوق و از بین بردن موانع بر سر حق کپی در کشورهای بین المللی بود.
• 1928 : انجمن "روم" که حقوقی را برای هنرمندان قائل می شد.
• 1990: در سال 1990 کنگره آمریکا حق و حقوقی را برای نرم افزارها تثبیت کرد که بیشتر در کتابخانه ها کاربرد داشت.
• 1996 : در این سال کنگره بین المملی مالکیت معنوی (WIPO) ‌ برای حفظ حق و حقوق نویسندگان و مخترعان و همچنین عدم استفاده نادرست از محصولات در دنیای دیجیتال امروزی ایجاد گشت تا بتواند تعادلی ما بین دنیای علم و مخترعان ایجاد کند.

5-3- چگونه با وجود حق کپی از محصولات می توان استفاده صحیح کرد؟

حق کپی جلوگیری میکند از افراد جامعه در جهت جلوگیری از کپی مجدد و بدون اجازه محصولات مختلف. اما جامعه علمی با جلوگیری از مطالعه و دسترسی نداشتن به این مطالب علمی مخالف داشت فلذا با تصویب یک مصوبه جدید استفاده سالم از محصولات را مجاز دانستند. استفاده سالم دارای تعریف کاملا روشن و قاطعانه ای نیست اما در یک منظر کلی میتوان گفت استفاده سالم بستگی به موارد زیر دارد:

• استفاده از محصول نمیبایست جنبه تجاری داشته باشد. بدین معنی که هرگونه استفاده از محصولات که جنبه تجاری داشته باشد ممنوع است. صرف استفاده از آن محصول در گسترش علم ممانعتی ندارد.
• طبیعت ان محصول که حق کپی دارد. گاهی اوقات بعضی محصولات بصورت طبیعی قابل استفاده مجدد نیستند.
• مقدار و تعدادی که از محصول کپی میشود. به منزله آنکه تعداد استفاده هایی که از یک محصول میشود نیز مهم و قابل بحث است.
• تمام موارد گفته شده کاملا بصورت منطقی قابل تصمیم گیری نیستند بلکه از یک منطق فازی پیروی میکنند بدین معنی که در مواردی که اختلافی بر سر استفاده یک محصول بوجود می آید این دادگاه است که بر اساس شرایط حکمی درباره استفاده صحیح یا غیرصحیح محصول صادر میکند.

5-4- فرمت حق کپی

شکل استاندارد و کلی حق کپی بصورت زیر است:

[Copyright [data] by [author/owner]

حق کپی {تاریخ نشر} بوسیله {نویسنده و یا پدید آورنده}

همچنین میتوان از علامت © نیز بجای عبارت بالا استفاده کرد. هر چند که مشاهده میشود هر دوی این دو در کنار هم نیز بکار برده میشود و یا عباراتی همچون "هرگونه استفاده از مطالب این منبع مجاز نمی باشد/میباشد" و یا "هر گونه استفاده از مطالب این کتاب و یا محصول در جای دیگر غیر مجاز است " و....
توجه به این نکته مهم است که قرار دادن حرف "c" بین دو پرانتز بصورت (c) به عنوان حق کپی مجاز نمی باشد و هیچ گونه حقی را برای صاحب آن ایجاب نمی کند.

5-5- اشتباهات رایج در حق کپی

• اگر فردی مطلبی را در یک محل عمومی مطرح کرد پس میتوان از آن مطلب دوباره و به هر نحوی استفاده کرد. اما این کار کاملا غلط و غیر قانونی است مگر زمانی که صاحب آن اثر مستقیما اشاره کند که استفاده از این مطلب مشکلی ندارد.
• عدم درک صحیح از استفاده درست : برای استفاده صحیح از مطالب نیز محدودیت هایی وجود دارد که برای روشن شدن مطلب سعی میکنیم با یک مثال کار را ادامه دهیم. آقای "جرارد فورد" در کتابی که منتشر کرده بود خاطرات دوران مدیریتی خود را بازگو کرده بود که در بین این کتاب، تعدادی از صفحات شامل جملاتی بودند که بسیار مهم و حیاتی بوده و به نوعی رازهای موفق مدیریتی وی بودند و مهمترین قسمت کتاب بود.
• خوانندگان اکثرا آن کتاب را به خاطر ارزشی که آن جملات داشت می خریدند. این جملات بر روی هم رفته بیش از 300 کلمه نبود اما یکی از مجلات برای معرفی این کتاب دقیقا همان 300 کلمه را در مجله خود چاپ کرده بود و مدعی بود که چاپ تنها 300 کلمه از بین 200000 کلمه هیچ گونه مانعی ندارد اما در واقع نقطه اتکای آن کتاب همان 300 کلمه بود که موجب شکایت انتشارات مربوطه و جریمه آن مجله شد.
• اگر من یک داستانی بنوسیم که شبیه به داستان فرد دیگری باشد صاحب اصلی آن من هستم. این یک فرضیه کاملا غلط است.در این گونه مواقع در صورتی که فرد دوم نتواند مستقل بودن داستان خود را اثبات کند حکم به نفع فرد اول صادر خواهد شد.
• یک استثناء: برای انتقاد و یا هجو، استفاده از مطالب دیگران هیچ گونه ممانعتی ندارد. اما باید دقت شود که استفاده می بایست کاملا جنبه انتقادی داشته باشد و از هرگونه استفاده تجاری به دور باشد.
• حق فرستادن یک ایمیلی که برای شما آمده است را ندارید.این عبارتیست که شاید بسیار کم به آن توجه میشود اما استفاده مجدد از ایمیل ها و مطالبی که به صورت نامه – چه بصورت الکترونیکی و چه به صورت سنتی – را نداریم مگر آنکه از حق استفاده کاملا مطمئن بوده باشیم.
• کپی های با تعداد کم، منجر به ضرر بسیار زیادی برای شرکت میشوند. از کلیدی ترین نکات عدم رعایت حق کپی ، تکرار و صدمه مالی در یک دوره می باشد. طبیعتا اگر یک محصول فقط یک بار توسط مردمان یک شهر مورد کپی قرار بگیرد، در مجموع یک عدد بسیار بزرگ است که صدمه زیادی به سازمان و شرکت مورد نظر وارد خواهد کرد.

از مواردی که در جرایم حق کپی میتوان به آن توجه کرد این است که این جرایم، جرایم مدنی هستند. بدین معنی که در صورت تخلف برای شما سوءسابقه ای ثبت نمیشود. در واقع در سال 1990 دولت آمریکا نقض حق کپی را اینگونه توصیف کرد که می بایست بیش از 10 محصول کپی شود در ضمن ارزش مادی آم بیشتر از 2500 دلار باشد.

اما از جنبه دیگر نیز می توان به مسئله حق کپی و عدم رعایت آن نگاه کرد. امروزه شرکتها و سازمانها هزینه های بسیاری مصرف می کنند تا محصول خود را تبلیغ کنند. اما هنگامی که فردی محصولان ما را در محصول کاری خود بکار میبرد، بدون هیچ هزینه ای برای محصول ما تبلیغاتی را انجام داده است که به نوعی میتواند برای شرکت خوش آیند نیز باشد.

6- ثبت اختراع (Patents)

حق اختراع حقی را به مخترع و یا ایجادکننده آن میدهد تا دیگران را از استفاده تجاری، فروش و یا تغییر آن در یک دوره زمانی محدود باز دارد. در واقع جامعه این حق را به مخترع می دهند و احترام میگذارند به این حق چرا که آن مخترع قرار است تا جزئیات این اختراع را در آینده ای نسبتا نزدیک در اختیار آنها قرار دهد. حق اختراع یک حق مالکیت معنویست که متعلق است به هرگونه وسیله ، ماده ، روش و یا پردازش که دارای خاصیتهای جدید بودن، خلاقانه بودن و مفید بودن باشد.

حق اختراع این حق را به مخترع می دهد که از محصول خود هرگونه استفاه تجاری کند تا بتواند از لحاظ مادی نیز نتیجه زحمات خود را بگیرد. به همین دلیل یک مدت و دوره ای را برای مخترع در نظر گرفته تا بتواند از محصول استفاده تجاری کند بدون انکه دیگران حق آگاهی و یا استفاده از این محصول را داشته باشند. این مدت زمان 20 سال است. به مدت 20 سال پس از ثبت اختراع توسط مخترع کس دیگری حق استفاده تجاری از آن محصول را ندارد. پس از 20 سال بطور خودکار این حق از بین رفته و مخترع موظف است تا جزئیات و چگونگی اختراع خود را برای جامعه بیان کرده تا با این کار باعث پیشرفت و گسترش علم شود. حق ثبت اختراع دیگران را از هر گونه فروش، استفاده و ساخت آن محصول جلوگیری کرده و در عوض آن مخترع این هدیه را به جامعه می دهد که افراد عادی پس از به پایان رسیدن زمان آن اختراع ، همگی بتوانند از ان محصول استفاده کنند.

در مقایسه با بحث حق کپی، حق ثبت اختراع بصورت خودکار به محصول و یا آنچه که ایجاد شده تعلق نمیگیرد. این بدان معناست که برای داشتن حق ثبت اختراع نیاز به انجام یک سری مقدمات است که از جمله انها تایید و امتحان و ثبت مشخصات محصول توسط سازمان رسمی حق ثبت اختراع است. پس از آنکه محصول بررسی و مورد مطالعه و تایید قرارگرفت این محصول را به عنوان یک اختراع ثبت کرده و از آن به بعد تمامی قوانین حق ثبت اختراع شامل آن محصول میشود. اما حق ثبت اختراع موارد زیر را مورد پوشش قرار نمیدهد:

• هر گونه نوشته (به معنای کتاب و یا نوشته ادبی)
• مدلهای ریاضی
• نقشه
• فعالیتهای ذهنی

7- نشانه تجاری (Trademark)

نشانه تجاری که معمولا با علامت ® و یا بصورت Trademark™ نشان داده میشود "چیزیست" که برای مشخص کردن و جداساختن محصولات و یا تولیدات یک شرکت از دیگر شرکتها میشود وبه نوعی مشخص ساز و شناسه است. تفاوت اصلی ما بین ® با Trademark™ وجود ندارد. شرکتهایی که علامت تجاری خود را در سازمان ثبت علائم در آمریکا ثبت کرده باشند علامت ® و شرکتهایی که در دیگر نقاط دنیا این کار را کرده باشند Trademark™ را استفاده می کنند. در این بحث مقوله ای دیگر تحت عنوان "علامت سرویس" Service mark نیز وجود دارد که تفاوت آن با علامت تجاری این است که معمولا علامت سرویس به شرکت ها و سازمانهایی ارائه می شود که یک سرویس و یا خدمات خاصی را ارائه می دهند.

یک علامت تجاری می تواند یک "کلمه" ، یک "سمبل یا نشانه" ، یک "طرح" و یا ترکیبی از این موارد باشد. اخیرا نیز به بافتها ، اصوات و صداها نیز میتوان به عنوان یک علامت تجاری نگاه کرد.همانظور که بسیار از شرکتها در حال حاضر با صوت و یا قطعه موسیقی خاصی شناخته میشوند. بعنوان مثال در کشور ایران ، شرکت "صاایران" برای تبلیغات تلویزیونی خود همواره از یک تکه موسیقی در انتهای تبلیغ استفاده می کرد که این قطعه موسیقی به نوعی مشخص کننده این شرکت است.

طبیعتا علامت تجاری یک مولفه بسیار ارزشمند برای شرکت می باشد چرا که نتیجه سالها تلاش و فعالیت آن شرکت است و در واقع امروزه جوامع خرید و انتخاب خود را در حالت عادی با نگاه کردن به علامت تجاری محصول انجام می دهند.

7- نتیجه گیری

با توجه به آنچه که بیان شد و دلایل کاملا منطقی و قابل قبول که شاید مهمترین آنها پیشرفت یک جامعه باشد، انتظار می رود که رعایت قوانین و مسائل مرتبط با مالکیت معنوی را با آگاهی کامل پذیرفت و رعایت کرد. عدم وجود انگیزه برای مخترعان و افرادی که به نوعی محصولات مختلف خلق می کنند باعث رکود در جامعه خواهد شد پس با رعایت این قوانین میتواند هم به نفع جامعه و هم به نفع خلاقان جامعه باشد. چه بسا خود ما روزی یک محصول جدید خلق کنیم!

مراجع