یارانه و انواع آن

1- تعاریف

• Subsidy یا یارانه در فرهنگ لغت آکسفورد: مقدار منابعی که از محل بودجه عمومی به صنایع و یا بازرگانی پرداخت (کمک) می شود تا مبالغ خدمات و یا کالایشان را در سطح پایین نگه دارند.
• Subsidy یا یارانه در فرهنگ لغت کمبریج: مبلغی که به عنوان قسمتی از مبلغ تمام شده کالا از طرف دولت یا سایر ارگانها به تولیدکنندگان برای حمایت و تشویق آنان پرداخت می شود.
• بانک جهانی: یارانه سود اقتصادی است که معمولاً دولتها به تولید کنندگان کالا برای تقویت بازار رقابتی کشورها پرداخت می کنند و این یارانه ها ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد. همچنین یارانه ها به دو نوع یارانه های صادراتی و یارانه های داخلی کشورها تقسیم می شوند. یارانه های صادراتی مساعده های قابل تفویض در نزد شرکتهایی است که دولت به شرط صادرات محصولاتشان این یارانه ها را در اختیار این شرکتها قرار می دهد. یارانه های داخلی کشورها نیز مساعداتی است که به صورت غیر مستقیم به مردم پرداخت می شود.
• دیدگاه WTO (سازمان تجارت جهانی) در مورد یارانه: 2 عنصر اصلی در یارانه وجود دارد: 1- کمک مالی 2- نفع ؛ مطابق ماده یکم اگر دولت با یک رکن عمومی درون قلمرو یکی از اعضاء، اقدام به پرداخت کمک مالی به صنعتی بکند به نحوی که موجب نفع بردن صنعت از آن کمک مالی شود، یارانه اعطا شده است.
• یارانه به هرگونه پرداخت انتقالی از محل خزانه دولت که به منظور حمایت از اقشار کم درآمد و بهبود توزیع درآمد صورت می گیرد، اطلاق می گردد که به صورت نقدی یا کالایی به خانوارها و تولید کنندگان کالا و خدمات تعلق می گیرد. اهداف کلی پرداخت یارانه، هدفمند نمودن بکارگیری منابع کمیاب، تثبیت قیمت ها، توزیع بهتر درآمد و کاهش شکاف دهک های درآمدی می باشد. در واقع پرداخت یارانه یک سیاست حمایتی و ابزار اقتصادی محسوب می شود.
• کمک های بلاعوض به تولیدکنندگان و مصرف کنندگان برخی از کالاها و خدمات. پرداخت کمک مالی (یارانه) می تواند دلایل مختلفی داشته باشد، مانند پایین نگه داشتن سطح قیمت (از طریق قدرت خرید واقعی خریداران) یا حفظ روند تولیدی یک کالای معین. یکی از خصوصیات عمده کمک مالی که با پرداخت های انتقالی از سوی دولت تفاوت دارد، آن است که در اغلب موارد هدف پرداخت از یارانه، حفظ قیمتهای کالاها و خدمات نهایی، در سطحی پایین تر از هزینه تأمین عوامل تولید است. پرداخت یارانه می تواند، از طریق تحریف قیمتهای بازار و هزینه تولید، منجر به تخصیص نامطلوب منابع گردد. هرچند که این امکان وجود دارد که این اختلالات را جبران کند (از طریق آثار خارجی) و حتی می توان از پرداخت یارانه در جهت حمایت از صنایع نوزاد استفاده کرد. این امکان وجود دارد که با استفاده از ابزارهای جایگزین که اثرات سوء یارانه را در بر ندارد جهت تحقق این اهداف استفاده کرد، مانند حمایت مستقیم درآمدی از طریق نظام جمع آوری مالیات (مرتضی قره باغیان، فرهنگ سیاست و بازرگانی انگلیسی به فارسی، چاپ اول، تهران، موسسسه خدمات فرهنگی، 1371، ص775)
• Subsidy کمک،کمک مالی ، اعانه، امداد، کمک مالی یا معادل آن که به یک خدمت داده شود گرچه از نگاه سود این خدمت اقتصادی نباشد ولی از حیث رفاه عمومی لازم است. از بخشها و کمکهای رایگان مالی که دولت به دستگاه تابعه ی خود به منظور کمک به یک خدمت عمومی می دهد نیز به همین نام یاد می شود.(منوچهر فرهنگ،فرهنگ علوم اقتصادی انگلیسی به فارسی ، چاپ چهارم ، تهران ،انتشارات آزاده ،1363)

2- انواع یارانه

با توجه به تنوع محاسبات و کاربردهای گوناگون یارانه و تأثیرات آن در پرداخت یارانه لازم است تا یارانه ها را به نسبت گستردگی وظایف دولت در اقتصاد، طبقه بندی کنیم. به طور کلی انواع یارانه ها را می توان در طبقه بندی های زیر قرار داد:

2-1- طبقه بندی براساس اهداف دولت در پرداخت یارانه ها

2-1-1- یارانه اقتصادی

یارانه اقتصادی عبارت از کمکی است که دولت مرکزی به کاهش هزینه تولید کنندگان بخش خصوصی و یا به مصرف کنندگان یک کالای بخصوص و یا استفاده کنندگان از یک سرویس خدماتی، و یا به یک عامل تولیدی می دهد. ولی دولت پاداش یا عوض مالی متقابل دریافت نمی کند، تنها شرط دولت این است که دریافت کننده کمک، نحوه عمل خود را تغییر و یا تعدیل کند و از این راه تولید و یا عرضه و یا مصرف کالاهای مورد نظر و یا فعالیتهای اقتصادی را تشویق کند و یا از توسعه آن با این روش از طریق غیر مستقیم جلوگیری نماید.

2-1-2- یارانه توسعه ای

این کمکهای دولتی به منظور تقویت زیربنای اقتصادی و اجتماعی کشور در جهت تعادل بخشیدن به نظام تولید، مصرف و هزینه نمودن درآمدهای عمومی، همچنین کمک به ایجاد موسسات تحقیقاتی و انتقال فناوری و علوم، مراکز اطلاعات پایه ای، کمک هزینه تحصیلی دانشجویان داخل و خارج از کشور به منظور تقویت نیروی انسانی کارآمد و حتی کمکهایی را که در بودجه دولت، برای تربیت تکنسین ها، مهندسین و کارگران حرفه ای می شود، می توان نوعی کمکهای توسعه ای نامید.

2-1-3- یارانه اجتماعی

این نوع یارانه ها که تحت عنوان یارانه های مستقیم در قسمت پیشگیری از خسارات احتمالی جای می گیرد، شامل کمکهای وسیع مالی در جهت مطالعات در کشف امور جنائی، نحوه رشد جمعیت، اوقات فراغت جوانان، و چاره اندیشی برای این مشکلات می باشد. البته می توان یارانه های مصرفی را که سبب کاهش هزینه خانوار و «رضامندی نسبی» خانوارها می گردد را نیز نوعی یارانه اجتماعی نامید.

2-1-4- یارانه سیاسی

یارانه سیاسی نوعی از کمکهای دولت است که هدف اصلی آن سیاسی می باشد و قلمرو عمل آن می تواند هم در داخل، جهت هماهنگ نمودن اکثریت جامعه با مواضع سیاسی و اقتصادی دولت در راستای تحکیم امنیت ملی، و هم کمکهای بلاعوض به دیگر کشورها را، برای تحکیم مبانی سیاسی دولت شامل شود. این کمکها که گاه ارقام چشمگیری را در بودجه برخی از کشورهای مقتدر به خود اختصاص می دهد، صرف گسترش مبانی سیاسی و گاه ایدئولوژیک نظامهای سیاسی این کشورها می گردد.

در رژیم گذشته کمک به کشورهای منطقه خلیج فارس در جهت آرام سازی و امنیت منطقه و در نظام جمهوری اسلامی کمک به کشورهای مستضعف و مسلمان جهان، می تواند از جمله یارانه های سیاسی به شمار آید. یارانه ها در حسابهای ملی، جزء یارانه های مستقیم و اغلب در زیر بخش پیشگیری از خسارات احتمالی جای می گیرد.

2-1-5- یارانه فرهنگی

از آنجایی که در اغلب مجامع اقتصادی، بخش خصوصی قادر به حمایت از امور هنری، علمی، انسانی و مذهبی، هماهنگ با سیاست عمومی نیست، دولت باید بر این امور یارانه تعیین کند. این مسأله شامل کمکهای پولی و غیره به افراد محلی جهت دستیابی به اهداف مورد توجه حکومت مرکزی می باشد.

در ایران پرداختهایی را که توسط سازمان حمایت از مصرف کننده، جهت کاهش قیمت کاغذ روزنامه در سالهای 67 و 68 انجام گرفته را می توان از این نوع یارانه دانست.

2-2- طبقه بندی بر اساس مراحل پرداخت به کالا یا خدمات از تولید تا مصرف (گیرنده کالا و خدمات)

2-2-1- یارانه مصرفی

ممکن است هدف دولت از این پرداختها، کمک رفاهی به گروه خاصی از مصرف کنندگان و یا تمامی افراد یک کشور باشد و منظور از آن تعدیل درآمد گروههای اجتماعی و افزایش نسبی رفاه طبقات کم درآمد بوده و یا تصحیح مسیر مصرفی کشور به سوی تشویق مصرف کالاهایی که امکانات تولید بیشتر آن در کشور فراهم است، باشد. و از توسعه مصرف کاذب بعضی از کالاها با پرداخت یارانه به کالایی که مورد توجه نیست، جلوگیری نماید.

پرداخت به مابه التفاوت قیمت مصرفی خرید و فروش کالاهای اساسی و ضروری مورد نیاز اقشار کم درآمد و جبران ضرر و زیان کالاهای مورد حمایت دولت را می توان از مهمترین یارانه های مصرفی دانست.

2-2-2- یارانه تولیدی

یکی از اهداف مهم پرداخت این نوع یارانه، حمایت از تولید کنندگانی است که تولید آنان مورد نیاز جامعه است ولی به علت خاصی، تطبیق هزینه تمام شده واقعی با قیمت واقعی، ممکن نباشد. دولت در این موارد، تولید کنندگان را به طور مستقیم و یا غیر مستقیم مورد حمایت قرار می دهد.

فروش نهادهای کشاورزی از قبیل کود شیمیایی، سم و بذر با قیمتی کمتر از قیمت تمام شده، استفاده زارعان از خدمات کشاورزی و تحقیقات کشاورزی رایگان و یا تعیین قیمت تضمینی در مورد تعدادی از محصولات کشاورزی، همچنین در اختیار گذاشتن ارز مورد نیاز برای مواد اولیه کارخانه ها با قیمت مناسب را می توان از این نوع حمایتها دانست؛ این نوع کمکها جزء یارانه های غیر مستقیم محسوب می شوند. علاوه بر این کمکهایی که دولت جهت زیانکرد عملیاتی به شرکتها و کارخانه های تحت پوشش خود می دهد، نوعی یارانه تولیدی، به روش مستقیم به حساب می آیند.

2-2-3- یارانه توزیعی

کمکهای توزیعی، کمکهایی هستند که دولت در امر کاهش هزینه های توزیع و یا قیمت تمام شده برای مصرف کننده انجام می دهد. نمونه هایی از این کمک را می توان در توزیع دولتی یا توزیع ارزان کالاهای مختلف وارداتی مشاده کرد. مانند، خرید تخم مرغ از خارج برای رفع کمبود داخلی، کمک به تثبیت قیمتها و فروش آن به قیمتی پایین تر از هزینه تمام شده.

2-2-4- یارانه خدماتی

گاهی دولتها برای افزایش ارائه بعضی از خدمات و یا برای کاهش قیمت برای مصرف کنندگان، به بخشی از خدمات، یارانه پرداخت می نماید.

یارانه به حمل و نقل شهری از قبیل اتوبوسرانی و مابه التفاوت قیمت بنزین تاکسی ها، تغذیه رایگان در مدارس و تغدیه کارمندان دولت به صورت ایجاد سلف سرویس های دولتی در محل کار و فروش غذا به قیمتی کمتر از قیمت تمام شده را می توان از کمک های خدماتی در ایران به حساب آورد. پرداخت زیانکرد به شرکت برق و آب، پست و تلگراف و تلفن، نیز نوعی یارانه خدماتی محسوب می شود.

2-2-5- یارانه صادراتی

گاهی دولت برای حفظ و گسترش بازار صادراتی و مقاومت در برابر رقابتهای مخرب خارجی، به صورت شکستن مصنوعی قیمتها به طور موقت و همچنین به منظور آینده نگری صنعتی، احساس می کند که باید بازار خاص کالایی تحت نفوذ قرار گیرد و برای صادر کنندگان آن تسهیلاتی قائل شود. این نوع حمایت را می توان کمک صادراتی دانست.

2-2-6- یارانه در جهت کاهش واردات و صرفه جویی ارزی

کالاهایی که مصرف آنان در داخل کشور، ترکیبی از تولیدات داخلی و واردات است، هرگاه ظرفیت تولیدی بالقوه در داخل وجود داشته باشد، می توان با یارانه، تولید داخلی را افزایش داد و در مصرف ارز صرفه جویی نمود.

2-3- طبقه بندی براساس نحوه طبقه بندی یارانه ها در حسابهای ملی

2-3-1- یارانه مستقیم

این نوع تقسیم بندی معمولاً در طبقه بندی هزینه در حسابهای ملی انجام می گیرد. پرداختهایی که اغلب به صورت زیانکرد عملیاتی و دریافت کنندگان آن کاملاً مشخص و دارای شخصیت حقوقی باشند، یارانه مستقیم نامیده می شوند. از جمله این یارانه ها، جبران زیانکردهای موسسات و یا سازمانها و شرکتهایی که کالاها و خدمات زیربنایی، در جهت تأمین منافع عمومی تولید می کنند، همچنین پیش گیری از خسارات احتمالی و جبران خسارات اتفاقی را می توان نام برد. به طور کلی یارانه های مستقیم در جهت تخصیص بهینه منابع است و مقدار پرداخت و گیرندگان آن کاملاً مشخص و محاسبه آن آسان است.

یارانه های مستقیم ناشی از فروش کالای تجاری و یا خدمات، به قیمتی کمتر از قیمت خرید یا قیمت تمام شده آنها، همچنین هدایا و کمکهای دولت از محل حساب جاری به شرکتهای عمومی، از انواع کمکهای بلاعوض می باشند و یکی از سیاستهای دولت به حساب می آیند. یارانه مستقیم یارانه ای است که در بودجه دولت دارای ردیف بودجه ای معین است یعنی دولت اعتباراتی را از محل بودجه عمومی پیش بینی می کند تا برای اقدامی خاص مصرف شود مانند یارانه زیانکرد شرکتهای دولتی.

2-3-2- یارانه غیر مستقیم

یارانه هایی که جنبه کالایی دارد و یا اینکه یارانه با کمک کالایی انجام پذیرد و گیرندگان آن در بخش خصوصی متعدد باشند، یارانه غیرمستقیم نامیده می شود. یارانه هایی که بابت تثبیت قیمت مصرف کننده و یا تضمین قیمت تولید کننده پرداخت می شود، در شمار یارانه غیر مستقیم قرار دارد و به علت تعدد گیرندگان و سازمانهای مباشر تعیین دقیق میزان یارانه، مشکل و احتمال سوء استفاده در این پرداختها، بیشتر است. بنابراین این یارانه ها، بیشتر در جهت تثبیت اقتصادی و توزیع مجدد درآمدها پرداخت می گردد.
یارانه غیر مستقیم کمکهایی است که براساس ارزش کالای تولید، صادر یا مصرف شده، نیروی کار یا زمین به کار رفته و یا سازماندهی آن، انجام می پذیرد و یا به کالاهای صادراتی ویژه، برای پایین نگاه داشتن قیمت آنها، تعلق می گیرد و به دو دسته، کمکهای بلاعوض کالایی مصرفی مانند: نان، روغن، بنزین و سیمان و کالاهای تولیدی مانند: کود شیمیایی تقسیم می شود. یارانه غیر مستقیم برای تثبیت اقتصادی و توزیع مجدد درآمد به کار می رود و به کالایی خاص که دارای مصرف کنندگان عمده است پرداخت می شود.

2-3-3- جایگاه یارانه در حسابهای ملی

در غالب کشورها، پرداختهای دولت به سه دسته تقسیم می شود که پرداختهای جاری یکی از آنها است. پرداختهای جاری نیز به هزینه های مصرفی، هزینه های سرمایه ای و پرداختهای انتقالی، تفکیک می گردد. پرداختهای انتقالی نیز به 3 قسمت، یعنی کمکهای بلاعوض، جاری، سرمایه ای، قابل دسته بندی است و یارانه ها جزء پرداختهای انتقالی است. کمکهای بلاعوض دولتی عبارتند از کمکهایی که فعالیتهای خصوصی از محل حساب جاری دولت دریافت می کنند و اصولاً نشان دهنده اضافاتی به درآمد تولید کنندگان از محل تولید جاری آنهاست.

2-3-4- تفاوت بین یارانه های مستقیم و غیر مستقیم

به علت شباهت نزدیک مکانیزم مالیات و یارانه، یارانه را نوعی مالیات منفی نیز می توان نامید. از جمله این تشابه، تقسیم بندی یارانه به مستقیم و غیرمستقیم است. مالیات ها را براساس روش دریافت و اینکه بر کالا باشد یا بر درآمد، به غیر مستقیم و مستقیم تقسیم می نمایند؛ همواره مالیات غیر مستقیم یا کالایی، ساده تر و قابل وصول تر می باشد. در یارانه، این موارد بالعکس عمل می نماید، یعنی یارانه را بر اساس پرداخت و اینکه این پرداخت پولی باشد یا کالایی، به مستقیم و غیر مستقیم تفکیک می کنند. یارانه مستقیم، به علت اینکه اولا، پولی است و ثانیاً، سازمان یا شرکت دریافت کننده مشخص است، محاسبات آن ساده تر و سوء استفاده از آن کمتر می باشد. برخلاف آن، یارانه غیرمستقیم، اغلب بر کالا تعلق می گیرد و گیرندگان آن نیز معتقد می باشند. ولی هرگاه منافع عمومی یارانه مستقیم، برای مابه التفاوت عملیاتی و زیربنایی تأسیساتی که دارای جنبه ملی و منافع عمومی است، صرف شود، در این صورت یارانه مستقیم بر غیرمستقیم مزیت دارد.
در اقتصاد ایران، یارانه مستقیم براساس زیانکرد شرکتهای دولتی پرداخت می شود، که اغلب تولید کالاهای مصرفی و خدماتی را به عهده دارند و قسمت عمده این زیانکردها به علت عدم نظام قیمت گذاری صحیح و پایین بودن کارایی مدیریت در این شرکتها است و به هیچوجه این یارانه ها نسبت به یارانه کالاهای اساسی که یارانه ی غیرمستقیم بوده و اثراتی مهم در توزیع درآمد و ثبات اقتصادی دارند، ترجیح ندارد. گاهی تصور می شود که یارانه های غیرمستقیم با یارانه پنهان؛ مترادفند، که این برداشت درستی نیست.

2-4- طبقه بندی براساس انعکاس یا عدم انعکاس هزینه های آن در بودجه

2-4-1- یارانه پنهان

گاهی، کالا یا خدمتی، از سوی دولت مورد حمایت قرار می گیرد، اما هزینه های این حمایت در حسابهای پرداخت یارانه منعکس نمی شود و می توان آن را یارانه پنهان نامید. تفاوت آن با یارانه غیر مستقیم در این است که یارانه غیر مستقیم قابل محاسبه است در حسابهای مالی ظاهر می شود اما روش محاسبه آن دشوار است؛ در صورتی که یارانه پنهان عملاً به عنوان یارانه یا زیانکرد عملیاتی به حساب نمی آید، بلکه نوعی امتیاز است که دولت برای بخشها به وجود می آورد، این نوع یارانه، در اقتصاد ایران بخصوص از زمانی که تفاوت زیادی بین نرخ ارز رسمی با قیمت واقعی آن ایجاد شد، ابعاد گسترده ای یافت.

2-4-2- یارانه آشکار

کلیه یارانه هایی که جزء هزینه های دولت به حساب می آید و کمکهای بلاعوض نامیده می شوند، یارانه آشکار می باشند. بنابراین کلیه یارانه های مستقیم و غیرمستقیم نیز، یارانه آشکار می باشند.

2-5- طبقه بندی براساس نحوه توزیع یارانه ها

2-5-1- باز

مانند حامل های انرژی و شیر

2-5-2- سرانه

مانند کالابرگ

2-5-3- هدفمند

مانند یارانه اعتبارات

2-6- طبقه بندی براساس هدف پرداخت یارانه و نحوه و روش پرداخت

به طور کلی انواع یارانه را بر اساس هدف پرداخت یارانه و نحوه و روش پرداخت آن نیز دسته‌بندی می‌کنند. بر اساس یک دسته‌بندی که در سال 1975 در یک مدل هفت گانه ارائه شده است، یارانه به هفت گروه تقسیم شده است:

2-6-1- یارانه ی نقدی (Cash Subsidies) یا کمک‌ها نقدی (Cash Grants)

عبارت است پرداخت‌های مستقیم به تولید کنندگان یا مصرف‌کنندگان.

2-6-2- یارانه ی اعتبارات (Credit Subsidies)

مثلا تصمیم‌های دولتی، یارانه نرخ بهره به مؤسسات یا وام‌های با نرخ بهره پایین. نظیر وام‌هایی که مثلاً به مراکز محروم با بهره‌های کمتر داده می شود یا وام‌هایی را به بخش کشاورزی یا بخش‌های دیگر با نرخ‌های پایین‌تری از نرخ رایج بازار پرداخت می شود.

2-6-3- یارانه ی مالیاتی (Tax Subsidies)

با هدف کاهش بدهی‌های مالیاتی یا تشویق صنعت یا فعالیت‌های اقتصادی در مناطق خاص، که با کاهش مالیاتی آنها، سود بیشتری برای تولید کنندگان یا ارائه‌کنندگان خدمات فراهم شود.

2-6-4- یارانه ی برابری (Equity Subsidies)

برای کمک‌های دولت به برقراری برابری است.

2-6-5- یارانه ی جنسی (In-Kind Subsides)

تأمین کالا و خدمات توسط دولت در قیمتی کمتر از قیمت بازار است.

2-6-6- یارانه خرید تضمینی کالا (Procurement Subsides)

خرید کالا و خدمات توسط دولت در قیمت بالاتر از قیمت بازار یا قیمت تضمینی که جزء اقلامی‌است که در مورد گندم و بعضی اقلام مختلف که حدود 28 قلم است، عمل می‌شود.

2-6-7- یارانه ی تنظیمی (Regulatory Subsidies)

پرداخت‌های ضمنی از طریق اقدامات تنظیمی‌ دولت که قیمت‌های بازار را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بر اساس این دسته بندی ها ممکن است یارانه برای یک کالا در بیش از چند طبقه قرار گیرد. به عنوان نمونه یارانه پرداختی به گندم را، از آن جهت که دولت در جهت ثبات اقتصادی با قیمت تضمینی، آنرا از کشاورز خریداری می کند می توان یارانه ای اقتصادی دانست، قسمتی از این یارانه که به نهادهای تولید آن پرداخت می شود یارانه ای تولیدی و میزان یارانه ای را که جهت پایین نگاه داشتن قیمت نان مصرفی پرداخت می شود یارانه مصرفی دانست. علاوه بر این از دیدگاه حساب های ملی این پرداخت جزء یارانه های غیر مستقیم بوده است و همچنین در طبقه بندی دیگر یارانه آشکار می باشد.

مراجع